Οδοιπορικό στο γραφικό Σπήλι
Συνεχίζοντας τις διαδρομές μας στο νομό Ρεθύμνης κατευθυνόμαστε προς τον νότο. Επαρχία Αγίου Βασιλείου, Δήμος Λάμπης, γραφικότατο Σπήλι. Σε υψόμετρο 430μ. κτισμένο στους πρόποδες του όρους Βορίζη εκτείνεται το όμορφο Σπήλι.
Το Σπήλι απέχει μόλις 28χλμ από το Ρέθυμνο και αποτελεί ιδανικό προορισμό ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση της ονομασίας του χωριού.
Λέγεται πως το όνομά του το πήρε από τις πολλές σπηλιές που βρίσκονται στην περιοχή γύρω του και κυρίως από την σπηλιά που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του χωριού, στην περιοχή Περιστερέ. Αναφέρεται μάλιστα πως μέσα στην συγκεκριμένη σπηλιά βρισκόταν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας ζωγραφισμένη πάνω σε ένα 
της Μόνικας
Ζουγανέλη βράχο, η οποία δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα.
Το χωριό είναι γνωστό με το όνομα αυτό από την περίοδο της Ενετοκρατίας, οπότε και αποτελούσε δύο χωριστούς οικισμούς (πάνωχωρι-πέραχωρι).
Σίγουρα προϋπήρχε και αυτό το μαρτυρούν εκκλησίες με βυζαντινές τοιχογραφίες του 14ου αιώνα που βρίσκονται στην περιφέρεια του χωριού (Άγιος θεόδωρος, Άγιος Γεώργιος, Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Παναγία).
Η χριστιανική κατάνυξη των Σπηλιανών φαίνεται και από τις πολλές εκκλησίες του χωριού 21 τον αριθμό.
Η εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου που κτίστηκε το 1962 είναι η Μητρόπολη του χωριού. Αξιόλογος είναι ο ναός του Αγ.Ραφαήλ, το συνεδριακό του κέντρο και τα παρακείμενα κτίσματα τα οποία αποτελούν και την οικία του Μητροπολίτη Λάμπης Συβρίτου & Σφακίων.
Η υπερήφανη ψυχή των Σπηλιανών, το αίσθημα της ελευθερίας που τους διακατέχει, αλλά και η αφοσίωσή τους σε ήθη, έθιμα και παραδόσεις έχει φανεί πολλές φορές στην ιστορία του χωριού.
Σε λόφο νότια του χωριού το 1790 ο Γιακουμής Τσουδερός αποκεφάλισε δύο Τούρκους γενίτσαρους που θέλησαν να ασχημονήσουν απρόσκλητοι σε γαμήλια τελετή. Τον Ιούνιο του 1821, με το ξεκίνημα της επανάστασης, έγινε μάχη με τους Τούρκους, τους οποίους εξόντωσαν οι Σπηλιανοί επαναστάτες. Επίσης η συμμετοχή των χωριανών κατά την επανάσταση του 1866 ήταν σημαντική.
Σπηλιανοί πήραν μέρος και έδωσαν την ζωή τους σε όλους τους αγώνες του έθνους μας (Βαλκανικοί πόλεμοι – Μικρά Ασία – Αλβανικό μέτωπο). Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής η συμμετοχή των χωριανών στο αντάρτικο ήταν μέγιστη. Παρόλα αυτά το χωριό δεν καταστράφηκε από τους κατακτητές, γιατί όπως αναφέρουν μαρτυρίες παλαιοτέρων, το προστάτευσε ανώτερος Γερμανός αξιωματικός τον οποίο δίχως να γνωρίζουν την ιδιότητα του, είχαν περιθάλψει οι χωριανοί σε τραυματισμό του από την πτώση του αεροπλάνου του.
Ο πληθυσμός του χωριού φτάνει τους 792 κατοίκους οι οποίοι αυξάνονται κατά τους θερινούς μήνες.
Το χωριό αποτελεί συγκοινωνιακό κόμβο για την νότια Κρήτη και αυτό το κάνει ιδιαίτερα προνομιούχο για την θέση του. Στο κέντρο του χωριού, στην πλατεία με τα δύο αιωνόβια πλατάνια, βρίσκεται η κεφαλοβρύση όπως την αποκαλούν οι Σπηλιανοί. Πρόκειται για μία σειρά από 25 κρήνες (βρύσες) με μορφή κεφαλής λιονταριού από τα στόματα των οποίων ρέει νερό.
Πολλά έχουν ειπωθεί για την προέλευση των 330 κ.μ. νερού που ρέουν κάθε ώρα στην κεφαλοβρύση. Πιστεύεται ότι προέρχονται από πηγές πάνω στον Ψηλορείτη, ενώ άλλες εκδοχές δείχνουν ότι είναι πιθανό να έρχονται από κάπου μακριά και υπογείως. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτού του πλούσιου σε σίδηρο νερού είναι η σταθερή θερμοκρασία του κατά την διάρκεια του έτους , η οποία είναι οι 13 Co.
Την πλούσια βλάστηση του χωρίου βοηθάει και το γεμάτο πέστροφες ποτάμι που βρίσκεται στα νότια του, το οποίο προσεγγίζεται μέσω μίας διαδρομής μεγάλου φυσικού κάλλους .
Ένα από τα αξιοθέατα του χωριού είναι και οι πολλοί παραδοσιακοί νερόμυλοι που διασώζονται και κυρίως ένας από αυτούς που βρίσκεται ακόμα σε λειτουργία, ενώ γραφικό είναι και το χαρακτηρισμένο από την Ευρωπαϊκή Ένωση μονοπάτι Ε4 διαδρομή 20 Σπήλι – Γερακάρι (σχετικά δύσκολη ανάβαση 18χλμ) η οποία περνάει από το εξωκλήσι του Αγ. Πνεύματος μέσα από τους καταπράσινους ελαιώνες βόρεια του χωριού.
Το Σπήλι έχει αναδείξει πολύ σημαντικές καλλιτεχνικές προσωπικότητες μεταξύ των οποίων είναι ο δάσκαλος της Κρητικής Μουσικής Θανάσης Σκορδαλός, ο λυράρης Καλογρίδης και ο πρωτοχορευτής Σταμάτης Παπαδάκης.
Οι κάτοικοι του χωριού είναι κυρίως αγρότες, κτηνοτρόφοι και έμποροι, αλλά τα τελευταία χρόνια κυρίως οι νέοι, ασχολούνται με τον τουρισμό.
Λόγω της σπουδαιότητας της θέσης του, στο χωριό λειτουργούν σχεδόν όλες οι υπηρεσίες όπως: Τράπεζες, Ταχυδρομείο, ΟΤΕ, ΔΕΗ, Ειρηνοδικείο, Κέντρο Υγείας, Αστυνομία ακόμα και συνεδριακό κέντρο στην Μητρόπολη. Ως εκ τούτου το μέρος ενδείκνυται για ξένους αλλά και για Έλληνες όπου μπορούν να συνδυάσουν τις διακοπές τους χωρίς να τους λείψει τίποτα.
Ταβέρνες με γνήσιο Κρητικό μενού που χαρακτηρίζονται για την φιλοξενία τους αλλά και για την ποιότητά τους. Γραφικά καφενεία με τους ντόπιους να δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους. Γνωστά είναι και τα καταστήματα λαϊκής τέχνης με την μεγάλη ποικιλία να ξεπερνά κάθε προσδοκία.
Αυτό είναι το Σπήλι. Ένας τόπος γεμάτος φυσικές ομορφιές που μεγάλο μέρος του μάλιστα, παραμένει ανεκμετάλλευτο. Ανακαλύψτε τον.
